Bims (Ponza) ile Topraksız Bitki Yetiştiriciliği
Bitki yetiştirme ortamı olarak kullanılacak organik veya inorganik malzemelerin tek veya karışım olarak kullanılması durumunda iyi olan özelliklerin öne çıkarılması, sakıncaların ise ortadan kaldırılması veya en aza indirilmesi arzu edilir.
Tek veya karışım olarak kullanılacak malzemelerin bazı özelliklere sahip olması gerekir.
Bunlar;
Bitki kök sistemi için yeterli havalandırmayı sağlamalıdır. Yoğun sulamalardan sonra bile bitki köklerinin havalanması sorun olmamalıdır. Yeterli su tutma kapasitesine sahip olmalı ve tutulan su düşük tansiyonda tutulabilir olmalıdır. Fiziksel, kimyasal, biyolojik değişimlere karşı kararlı olmalıdır. Yabancı ot tohumları, hastalık ve zararlılar dan arınmış olmalıdır. Bitkilere toksik etki yapabilecek maddeleri içermemelidir. Homojen özellikte olmalı, gerektiği zaman gereksinilen miktarda ve homojen olarak sağlanabilmelidir. Yukarıda gereksinimlere cevap verebilecek şekilde mümkün olan en uygun fiyata sağlanabilmeli yani ekonomik olmalıdır.
Türkiye’de topraksız yetiştiricilikte kullanım potansiyeli yüksek olan ortamlar içerisinde Ponza ( bims ) ve perlitin özel bir yeri vardır. Çünkü ülkemizin çeşitli yörelerinde çok zengin Ponza ( bims ) ve perlit yatakları bulunmaktadır. Perlitin yüksek enerjisi harcanarak genleştirildikten sonra bitki yetiştirme ortamı olarak kullanılması maliyetini önemli olarak arttırmaktadır. Ponza ( bims ) ise, genleşme işlemine gereksinim göstermeksizin kullanılabilir. Yalnızca istenilen tane büyüklüğü ne getirmek için kırma ve eleme tesislerinin varlığı yeterlidir.
TS standartlarına göre Ponza ( bims ) , birbirlerine bağlantısız boşluklu, sünger görünümlü silikat esaslı, birim hacim ağırlığı 1 gr/cm3 ‘den küçük,sertliği mohs skalasına göre 6 olan ve camsı doku gösteren volkanik bir madde olarak tanımlanmıştır. Oluşumu sırasında, bünyedeki gazların ani olarak bünyeyi terk etmesi ve ani soğuma nedeniyle makro ölçekten mikro ölçeğe kadar sayısız gözenek içerir. Gözenekler arası genelde bağlantısız boşluklu olduğundan permeabilitesi düşüktür. Ponza ( bims ) ; kristal suyu-nun olmaması, rengi ve gözenekliliği gibi özellikleriyle benzer volkanik benzer kayaçlar-dan ayrılmaktadır. Hafif, suda uzun süre yüzebilen, izolasyonu yüksek bir kayaçtır.
Erzurum-Pasinler ve Van-Erciş Ponza ( bims ) larının çeşitli özelliklerini belirleyerek, topraksız tarıma uygunluk yönünden perlitle karşılaştırılmışlardır. Belirlenen özellikler göz önüne alındığında Ponza ( bims ) nın seralarda bitki yetiştirme ortamı olarak kullanılabileceği görülmüştür. Çalışma sonunda malzemenin su geçirgenliği yeterli, düşük tansiyonlarda su tutma kapasitesi yüksek, porozitelerinin yüksek dolayısıyla havalanma durumları iyi olarak bulunmuş, ayrıca doğal durumda pH ve EC yönünden sorunlu olmamalarına dikkat çekilmiş bu malzemenin ekonomik olarak sağlanabilmesi esas alındığın-da ise Ponza ( bims ) kullanımının daha uygun olacağı belirtilmiştir.
İzlanda’da domates bitkisi ele alınarak yürütülen denemelerde Ponza ( bims ) dan elde edilen verimin kaya yününe eşdeğer olduğunu, ucuz ve çevre dostu bir materyal olması nedeniyle Ponza ( bims ) nın topraksız yetiştiricilik için diğer yetiştirme ortamlarına alternatif olduğunu belirtmişlerdir.
Ponza ( bims ) ortamında yetiştirilen hıyarlarda verimin hem toprak hem de perlite oranla daha yüksek olduğunu bildirmiştir.
Tüm bunların yanı sıra Ponza ( bims ) nın, yetiştirme ortamı olarak kullanılacak materyallerde olması istenen tamponluk kapasitesi ve katyon değişim kapasitesi değerleri yok denecek kadar azdır. Bu durum, pH tuzluluk ve besin maddeleri yönünden kök ortamında ani değişimler olabileceği ve bitkilerin bu bitkilerden zarar görebileceği anlamını taşır.
Topraksız yetiştiricilikte besin çözeltisinin pH değerinin genelde 5,5-6.0 arasında tutulması önerilir. Ortamların pH değişmesine karşı gösterdiği direnç kapasitesine de tamponluk kapasitesi denmektedir. Topraksız yetiştiricilikte bitkiler tarafından anyon ve katyonların alımı sırasında çözeltinin pH’ ı kısa sürede değişebilmektedir. Tamponluk kapasite-sinin yüksek olması ise ortamda oluşacak ani pH değişimlerinden bitkilerin en az derecede etkileneceğini göstermektedir.
Verimlilik ve bitki beslemesiyle yakından ilgili olan katyon değişim kapasitesi tekstür inceldikçe ve organik madde miktarı arttıkça artarken Fe ve Al oksitler de sınırlı düzeylerde artışa neden olurlar. Bahsedilen bu iki özelliğin yokluğu ile, Ponza ( bims ) nın yetiştirme ortamı olarak kullanımında alınacak verimi daha düşük bir seviyeye indirdiği ve daha riskli bir hale getirdiği görülmektedir. Bu nedenle Ponza ( bims ) nın bu özelliklerini iyileştirebilecek başka bir mater-yalle kullanımı daha iyi sonuçlar verecektir.
Sonuç;
Toprak dışında yetiştirme ortamı olarak kullanılacak malzemenin havalanma, drenaj, su tutma ve su iletiminde sorun oluşturmayacak bir gözenek dağılımına sahip olması, besin çözeltisi uygulama aralığını etkileyen diğer bir ifadeyle bitki besleme açısından önemli olan katyon değişim kapasitesine sahip olması, ısı kapasitesinin yüksek, tuz miktarı ve ısı geçirgenliğinin düşük olması aranılan özelliklerindendir. Ponza ( bims ) nın katyon değişim kapasitesinin düşüklüğü yetiştirme ortamı olarak kullanımı engellememektedir.sadece besin çözeltisinin sık sık uygulama zorunluluğu yetiştirme ortamından alınabilecek olumlu sonuçları daha düşük bir noktaya indirmektedir.
Daha yüksek verim ve daha başarılı bir yetiştiricilik Ponza ( bims ) yla yüksek katyon değişim kapasitesine sahip başka malzeme veya malzemelerin karıştırılmasıyla yapılabilir.yukarıda denildiği gibi Türkiye ‘de birçok bölgede bol ve ucuz olarak sağlanabilecek ve önemli bir hazırlık işlemi gerektirmeden yetiştirme ortamı ve toprak düzenleyici olarak kullanılabilecek katyon değişim kapasitesi oldukça yüksek bir materyal olan zeolitin Ponza ( bims ) ile karıştırılması düşünülebilir .
Ponza ( bims ) nın sahip olduğu iyi özelliklerinin de korunacağı böyle bir karışımda, uygulama aralıkları daha kolay düzenlenebilecek ve besin çözeltisinden tasarruf sağlanacaktır. Bitkinin besin çözeltisinden tasarruf sağlanacaktır. Bitkinin besin çözeltisinden yararlanması artırıldığından verim yükselmiş olacaktır. Ponza ( bims ) ve zeolitin irilik ve karıştırma oranlarının değişik bitkiler için araştırılarak belirlenmesi gerekmektedir.
Ö. Anapalı – S. Örs
Deprem tehlikesi: Atatürk Üniversitesi, ERZURUM